Deze blog heb ik geschreven n.a.v. een uitzending van ‘De nieuwe wereld’ met Marlies Dekkers, Mattias Desmet (professor klinisch psycholoog) en Ad Verbruggen (filosoof).

Bewustwording: afleidingen in de buitenwereld

Een van de vragen en ‘nood’ die mij persoonlijk veel bezig heeft gehouden dit jaar is:

Waarom laten we ons leven zo makkelijk afnemen? Waarom laten we ons zo makkelijk afleiden / misleiden? Om antwoord op deze vraag te vinden, ben ik op onderzoek uitgegaan.

Nooit eerder was men bereid om hun welvaart en pleziermomenten zó ver op te geven als nu tijdens de coronacrisis. Het is in de geschiedenis nog nooit eerder voorgekomen dat er maatregelen van dergelijke omvang werden afgekondigd. Aan het begin van de crisis was de VN al van mening dat de lockdown meer slachtoffers zou gaan brengen dan het coronavirus in het slechtst denkbare scenario geëist zou hebben, echter is dit nooit onder de aandacht gekomen.

Slachtoffers van de maatregelen

De maatregelen die al vanaf het begin werden afgekondigd hebben rechtstreekse schade toegebracht, met negatieve gevolgen als resultaat. Denk bijvoorbeeld aan de vele mensen die te maken hebben gekregen met een depressie. Wat Desmet opviel, is dat deze negatieve gevolgen niet in de media voorkwamen of zelfs onder de bevolking leefde. Hoe verhoudt de remedie zich tegenover de kwaal? We hebben te maken gekregen met veel onzekerheden en verregaande maatregelen, maar nooit werd er een afweging gepresenteerd in de media waaruit bleek dat er weloverwogen is nagedacht over ‘de andere mogelijke slachtoffers van corona’, of eigenlijk de slachtoffers van de verregaande maatregelen.

Massavorming

Aanvankelijk was er nog een idee om de scholen open te laten en groepsimmuniteit op te bouwen: een politieke beslissing. De politiek ‘moest’ dit idee uiteindelijk loslaten en stond voor een dilemma. Ik heb letterlijk overgenomen wat er in het interview gezegd werd. Dit loopt ook best veel door elkaar heen.

Soloman Asch, een Amerikaanse psycholoog, onderzocht de psychologie van de invloed van massavorming en publieke opinie in het algemeen. Zijn conclusie: het oordeelsvermogen door massavorming van individuen verkleint in spectaculaire mate.

Wat is massavorming eigenlijk?

Massavorming is een psychologisch groepsfenomeen dat in bijzondere situaties plaatsvindt, zó vlug dat je de vinger er niet op kunt leggen waar mensen als het ware ‘beroofd’ worden van hun historisch besef. Je zag in het begin van de coronacrisis dat we naar een crisis toegingen ten gevolge van gebrek aan zingeving, aldus Desmet.

Het gebruik van antidepressiva was/is extreem hoog, maar ook het aantal burn-outs. Verbrugge geeft aan dat het aantal burn-outs ook erg groot is onder studenten, iets wat voorheen vrijwel niet voorkwam.

Desmet geeft aan dat ongeveer 70% van de mensen het gevoel hebben dat hun baan compleet zinloos is. Ook konden de meeste mensen vooraf aan de crisis niet goed aangeven waarom zij zich angstig of depressief voelden. Dit is de oorzaak van het ontstaan van massavorming, meent Desmet.

Het ‘coronavirus’: de hele maatschappij in zijn greep

Het verhaal over het coronavirus kwam binnen vol angst en een grote dosis onbehagen. Vervolgens werd dit onderwerp massaal gekoppeld aan het object en is daardoor een succesverhaal buiten categorie geworden; het heeft de maatschappij helemaal in zijn greep gekregen.

De ‘crisis’ daarvoor: het gevoel van zinloosheid, het grote gebruik van antidepressiva doet het zien als het einde van het neoliberalisme of het falen van het neoliberalisme? Zodat mensen het ‘totaal-gevoel’ kwijt zijn zo van waar ben ik hier het schakeltje in het geheel?

Verbrugge verteld over vervreemding; van industriële productie, de technologische revolutie en het proces van globalisering heeft de afstand groter gemaakt. Dan kun je spreken over de netwerksamenleving en verlies van zingeving.

Dit onbehagen is al langer aanwezig; dit heeft te maken met de enorme transformatie van levenswereld van mensen. Het gevoel dat technologie je leven beheerst. Een soort sluimerend gevoel van onbehagen is, met een bepaalde vorm van boosheid, dat we soms op zoek zijn naar iemand die dit gedaan heeft. Alsof we een vijand hebben gevonden en we bijna in een soort oorlogstaal roepen dat ‘we het virus moeten verslaan!’ Bijna een nieuwe zingeving is met als kern angst. Er ontstaat een soort nieuwe heroïek en dat alles samen zorgt voor transformatie van angst in een soort roes. Dit is eigenlijk het verslavende aan de massavorming en van daaruit heb je de stap naar een ander bekend fenomeen: de hypnose.

De overgang van roes naar hypnose

Alles is onderdeel geworden van een soort ‘droom’. Net zoals bij de hypnotische suggestie wordt de aandacht heel erg naar één bepaald aspect van de werkelijkheid gericht. Vergelijkbaar met een lamp die schijnt naar een kant en de rest in de duisternis verdwijnt.

Wat ik kan zien is dat de hele wereld zo’n beetje in trance is, met enkele uitzonderingen daargelaten. Vaak denken mensen dat trance en hypnose iets heel spannends en mysterieus is. In het dagelijks leven worden we er continu mee geconfronteerd; we worden er zo op aangestuurd dat we in deze angstmodus blijven.

Bewustwording in deze tijd

Het onderbuikgevoel van wie zit hier achter is iets wat ons bezighoudt. Er is van alles in het spel. Er is een soort wisselwerking wat betreft massa en expert: op het moment dat je angstig bent zoek je toevlucht: mensen die gezag hebben laat je het heft in hand nemen. Het verlangen om die kant op te gaan, “die moeten het wel weten” en wie ben jij dan om daar een kritische kanttekening op te maken. Het geeft ‘zekerheid’ en ‘rust’. In de kern is dit een politiek vraagstuk: we moeten de blik verbreden en naar een verhaal toe gaan bijstellen wat er eerder is verteld. De experts zou moeten zeggen ‘ik heb me vergist’. Als we doorgaan met de huidige maatregelen komen er nog veel meer slachtoffers: levens en levenswerken.

De gevolgen zijn zo zwaar, er zijn mensen die letterlijk ‘vechten’ voor hun leven. De slachtoffers tgv de maatregelen gaan nu beginnen vallen, gaan de oversterfte omhoogdrijven. Risico is zeer reëel dat deze slachtoffers die door de maatregelen vallen, dus aan het coronavirus toeschrijft. Dat dit wordt gebruikt om de maatregelen te verantwoorden nog verder door te drijven. Zo zit je in een vicieuze cirkel. Strenge maatregelen zorgen voor meer slachtoffers, meer slachtoffers zorgen voor strengere maatregelen. Dat is een enorm gevaarlijke vicieuze cirkel die op termijn voor een quasi onbeperkt draagvlak kan zorgen in de maatschappij, aldus Desmet. Eigenlijk kun je de huidige crisis voor een groot stuk herleiden tot het probleem van dat de mens vastzit in het mechanistische denken: de waan alles te kunnen controleren, te voorspellen en te besturen.

Dat is wat we nu meemaken; een crisis van de moderniteit: het verschil tussen China en het westen is helemaal niet groot.

Je kunt het vergelijken met een verslaving: als een ideologie op het punt staat om te vallen, dan grijpt men zich er nog harder aan vast. We worden nu ‘opgesloten’ dus social distancing als bijna een vanzelfsprekendheid; je moet schermen er tussen, mondkapjes. Het gekke eraan is, de reflectie daarop:

Wat zijn we eigenlijk aan het doen? Waarom? Wat is leven? Wat is ziekte? Dat verdwijnt door een angst die ons het zicht opneemt op dat wat waardevol is.